Op de droogste plek van Colombia, het woestijnachtige schiereiland La Guajira, leven de Wayúu met nauwelijks toegang tot zoet water. Hoe lukt ze dat, en hoe lang nog?
Elke ochtend, nog voor de zon opkomt, laadt Osmani Gonzalez (35) vijf gele jerrycans op zijn motorfiets. Door het schemerdonker stuurt hij de motor over de zandvlakte waar alleen cactussen en dorre struiken de woestijn trotseren. Een rit van 20 minuten tot hij aankomt bij de dichtstbijzijnde waterput. Daar pompt hij 100 liter vuilgeel water naar boven, net genoeg om zijn vijftig geiten voor één dag te drinken te kunnen geven.
“Daar ben ik zo de hele ochtend mee bezig”, zegt Gonzalez, leunend tegen het zwarte kunststof waterreservoir op zijn erf, de geiten verzameld rondom een waterbak even verderop. Desondanks heeft hij tijdens de droogtes van de afgelopen jaren een honderdtal geiten verloren.
De zoektocht naar water is routine voor de bewoners van het schiereiland La Guajira, dat met nog geen vijftig dagen regen per jaar geldt als het droogste departement van Colombia. Het gebied in het meest noordelijke puntje van het land, aan de Caribische zee, wordt sinds vele eeuwen bevolkt door de Wayúu, met 270.000 mensen Colombia’s grootste oorspronkelijke bevolkingsgroep.
De Wayúu hebben een autonome status binnen Colombia, met een eigen rechtssysteem en sociale organisatie onderverdeeld in een dertigtal clans. Met veel talent voor improvisatie overleven zij zonder stromend water.
“De Wayúu is een guerrero”, zegt Maritza Gonzalez Ipuana (60), wat ‘krijger’ betekent. “We zijn weerbaar.” Haar hele leven woont ze in Cerro de La Teta. Het dichtstbijzijnde stadje Uribia, de enige plek in de wijde omgeving met een (functionerende) waterzuiveringsinstallatie, is een uur rijden. Om de twee, drie weken komt de waterwagen naar de gemeenschap met voor elk huis duizend liter min of meer schoon water, maar dat is bij lange na niet toereikend. Voor de rest zijn de bewoners aangewezen op het brakke water dat ze omhoogpompen uit putten, en op de jagueys, kunstmatige meertjes waar ze in de regentijd het regenwater verzamelen.
Waarom verhuizen de Wayúu niet naar een plek met meer water? “Omdat La Guajira óns territorium is”, zegt Evelin Acosta Gutierrez, nicht van Maritza Gonzalez. “Het is onze moeder aarde, die ons op zowel fysieke als spirituele wijze beschermt. Ondanks de moeilijke omstandigheden.”
Veranderend klimaat
Sinds februari ligt de jaguey van Cerro de La Teta droog, getuige de stoffige krater achter het dorp. “De situatie is kritiek”, zegt Maritza Gonzalez Ipuana. “In september regende het voor het laatst. En alleen met het water uit de jaguey kunnen we onze gewassen verbouwen. Bonen, maïs, pompoen, meloen. Nu groeit er niets.”
Sindsdien zijn de bewoners nog meer aangewezen op hun improvisatietalent om aan water te komen, en daar zo zuinig mogelijk mee om te gaan. Elk vervoersmiddel op de weg vanuit Uribia, van ezel tot roestige fiets en pick-up truck, heeft water bij zich. In jerrycans, in emmers, of in plastic zakjes. Anderen graven putten in de jagueys om het grondwater naar boven te halen. “Maar dat is zwaar werk, en wanneer het weer begint te regenen, verdwijnt de put. Het is sneller om op de motor te stappen”, zegt Osmani Gonzalez.
Veel Wayúu in La Guajira zeggen het klimaat te hebben zien veranderen de afgelopen jaren. De droogtes zijn langer, onvoorspelbaarder. De regen, áls die valt, heviger. Zoals in 2010, toen aanhoudende regens een groot deel van de huizen van de bewoners van El Cerro, volgens traditie gebouwd met muren van modder en cactushout, wegspoelden.
De geiten zijn meer dan alleen vee voor de Wayúu. Ze worden ingezet als bruidsschat en als middel om conflicten tussen families op te lossen. Een grote kudde geldt als een statussymbool. Maar met de droogtes van de afgelopen jaren hebben vele families hun kuddes grotendeels verloren. Dario Vanegas (69), staande op zijn erf afgebakend met cactushout, vertelt dat hij zijn kudde in drie jaar tijd zag inkrimpen van duizend naar honderdvijftig geiten. “Een deel is overleden, een ander deel heb ik verkocht, om er nog iets aan te verdienen. Wat moet ik anders?”
Zoals ze dat al eeuwen doen, zoeken de Wayúu in tijden van droogte naar andere manieren om te overleven. Toen Venezuela nog welvarend was, trokken ze bij droogte de grens over op zoek naar werk, en smokkelden ze Venezolaanse producten de grens over om in Colombia te verkopen. Inmiddels is de spotgoedkope Venezolaanse benzine hun voornaamste handelsproduct, dat ze verkopen in plastic flessen en jerrycans langs de weg.
Maar nu de regen uitblijft en de crisis in Venezuela de handel bemoeilijkt, zien de Wayúu zich steeds verder in het nauw gedreven. Het afgelopen jaar overleden per maand minstens vier kinderen aan ondervoeding in La Guajira. Daarbij zijn er in de ziekenhuizen veel gevallen van acute diarree als gevolg van het vervuilde drinkwater.
Halve emmer per dag
“De situatie is moeilijk”, zegt ook Ema Tulia Sarmiento Perez (62), sinds 28 jaar lerares op de school, tevens internaat, in El Cerro. Omdat de rancherías (boerendorpjes, red.) over een groot gebied verspreid zijn, wonen 200 van de 355 leerlingen in het internaat. “Soms kunnen de kinderen zich niet wassen, of er is geen water om mee te koken. Andere kinderen lopen elke dag anderhalf uur naar school, met alleen brak water uit de put om te drinken en vaak zonder ontbijt.”
Om te overleven, is het water in het internaat gerantsoeneerd. “We krijgen elke dag een halve emmer water om ons mee te wassen”, zegt Yuseth Ipuana (16). “En in het weekend twee emmers, om schoon te maken.” Thuis bij haar familie loopt Yuseth elke ochtend naar de put. “Dat brakke water is niet drinkbaar. Maar omdat er niets anders is, drinken we het toch. In het begin krijg je er buikpijn van, maar het went”, zegt het meisje schouderophalend.
Hoewel de Colombiaanse overheid elke verkiezingsperiode met een nieuw plan komt om La Guajira duurzaam van water te voorzien, lopen die projecten steevast uit op een mislukking. Een dit jaar gebouwde waterzuiveringsinstallatie hield er na twee dagen mee op. Ernaast stond een al even werkeloze installatie uit de vorige verkiezingsperiode.
De Wayúu zijn eraan gewend. Aan het leven met een gebrek aan eerste levensbehoeften, aan een overheid die haar beloften niet nakomt of ondoordachte projecten neerzet. Zoals de betonnen huizen die de overheid bouwde in La Guajira, nadat hevige regenval vele huizen had vernietigd. Zo werd het nieuwe huis van Maritza Gonzalez Ipuana opgeleverd met prachtige witte kranen.
Het wachten is op water.
